Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Dusza z ciała wyleciała
Na zielonej łące stała.
Od czasu pierwszej lektury nie osłabł mój zachwyt dla „Piosenki umarłego” Juliana Tuwima, choć zastanawiając się nad kanonem literatury polskiej minionego wieku wątpię, czy autor ten znajdzie się na liście pierwszych dwudziestu nazwisk. Rozmawiałem o tym wierszu przynajmniej parę razy z osobami podzielającymi w tej sprawie moje upodobanie. Ja, który zawsze cieszyłem się rozpoznając w mych lekturach ukryte cytaty - „Jeżeli albowiem generał J o m i n i twierdzi, iż koń, nie zaś kawalerzysta »dobrą jazdę czyni«” - przez jakieś 50 lat nie zdawałem sobie sprawy, że pierwsze dwa wersy Tuwima są dosłownie przepisane z utworu średniowiecznego. A przecież nie tylko zdałem maturę, ale i bez kłopotów ukończyłem studia polonistyczne.
Średniowieczny wiersz „Dusza z ciała wyleciała” nie należał chyba do lektur szkolnych, a może byłem akurat chory? W każdym razie epoki literackie były dość ściśle poszufladkowane. W klasie dziewiątej kończono ze średniowieczem, by już nigdy do niego nie wracać. Na polonistyce wczesnych lat 50. było jeszcze gorzej. Racją przypominania dawnych dzieł był głównie ich związek z tradycją postępu; pisarze dość wcześnie dostrzegali ciężką dolę chłopa, wady szlachty, nadużycia kapitalizmu. Postępowe tradycje nie czerpały niczego z wieków średnich.
Ich obraz był zaczerniony, pozostając w silnym kontraście z tym, co wynikało choćby z „Żywych kamieni” Berenta. Na użytek szkoły średniowiecze istniało głównie jako epoka ważnych zabytków językowych, ale komentarze gramatyczne raczej oddalały niż przybliżały owe zabytki. Odporny na interpretacje, że „Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary” jest pieśnią ateistyczną, nie godziłem się też nigdy na uproszczony i zaczerniony obraz wieków średnich. A jednak mimo znajomości paru katedr, paru tekstów filozoficznych, chorałów gregoriańskich, Hildegardy z Bingen, moja wiedza o tej epoce okazuje się grubo niedostateczna.
Przekonuję się o tym, czytając nowy podręcznik języka polskiego dla liceum i technikum „Między tekstami. Część 1. Początki. Średniowiecze (echa współczesne)” autorstwa Stanisława Rośka, Jolanty Mackiewicz i Zbigniewa Majchrowskiego, wydany przez gdańską oficynę słowo/obraz terytoria.
Jeśli po opuszczeniu szkół miałem w ręku podręczniki, często rozpoznawałem w nich ducha profesora Pimki. Zdawałem sobie jednak sprawę, że są one nie do mnie adresowane. „Między tekstami” czytam z zaciekawieniem i przyjemnością. Dowiedziałem się nie tylko o średniowiecznym tekście o duszy, co z ciała wyleciała, ale o całych dziejach pewnego toposu, z przytoczeniem wierszy Tuwima, Herberta („Dusza pana Cogito”) i Bogusława Kierca. W innym miejscu obok „Legendy o świętym Aleksym”, którą pamiętałem, jest „Opowieść małżonki świętego Aleksego”, utwór Kazimiery Iłłakowiczówny z roku 1927, o którego istnieniu nie miałem pojęcia.
Nawet o utworach najbardziej znanych podręcznik opowiada rzeczy nieoczekiwane. „Bogurodzica” jest tak ważna, że i w komunizmie nie próbowano jej pomijać. Nasi autorzy na siedmiu stronach obok historii pieśni, tekstu z objaśnieniami językowymi, analiz formalnych służących rzeczywiście rozumieniu tekstu bez żadnych popisów teoretycznej sprawności, cytują Jana Długosza, Słowackiego, Mickiewicza, Norwida, Gajcego i Mirona Białoszewskiego, kończąc zdaniami Jana Pawła II. Wiersz Białoszewskiego oczywiście znałem, ale jakby osobno. Teraz średniowiecze przestaje być dla mnie zamkniętą epoką, stając się żywym fragmentem naszej przeszłości, jednym z tematów niekończącej się rozmowy.
Ten podręcznik wprowadza nie tylko w świat tekstów językowych i literackich. Ilustracje z dziełami architektury, malarstwa, rzeźby są jego naturalną częścią. Zawiera również zwięzłe omówienie 20 słowników językowych i encyklopedycznych, wskazujące, co w którym z nich można znaleźć, bibliografię około 40 ważnych pozycji z humanistyki oraz duże, dobrze wybrane cytaty z jeszcze większej ilości dobrych autorów, od Philippe'a Ariesa do Władysława Tatarkiewicza. Gdybym dziś był uczniem, miałbym dzięki temu podręcznikowi ochotę dotrzeć do ich książek. Akurat zdążyłem to zrobić w ciągu paru dziesięcioleci. Wypada zauważyć, że to, co piszą autorzy „Między tekstami”, całkiem dobrze wytrzymuje zestawienie z tym, co cytują, a są wśród przytaczanych Bolesław Miciński, Maria Ossowska, Zbigniew Raszewski czy Jerzy Stempowski.
Szczególnym osiągnięciem wydaje mi się jakby naturalny sposób mówienia o kwestiach językowych. Ja, który zawsze radziłem sobie z mówieniem po polsku w zgodzie z regułami gramatyki, wpadałem w tarapaty, gdy musiałem mówić o tych właściwie mi nieznanych regułach.
ANDRZEJ DOBOSZ
